Herschreven hoofdstuk uit bijenhouden


Het boekje wat in de basiscursus ter ondersteuning in de praktijklessen gebruikt wordt is onduidelijk maar ook foutief betreffende het onderwerp genoemd, zwermen en afleggers. Om te begrijpen hoe het zit, even wat theoretische uitleg , nodig bij de juiste uitvoering van opdracht 5 en ter voorbereiding van het theorie examen en de examenhuiswerkopdracht.

Hier de herschreven versie.
Groet  Sigis Sparenberg
Leraar bijenteelt Salland

 

Hoofdstuk zwermen en afleggers blz. 52 t/m  61  

  • Het zwermen blz. 52
  • Over de koningin blz. 55
  • Zwermregulering en afleggers maken blz. 59 t/m 61

Algemeen:
Het gedeelte zwermregulering en afleggers maken is in het boek  niet volledig en wijkt af van hoe het in de cursus aangeleerd wordt. Dit onderdeel wordt daarom qua tekst vervangen door de nu volgende beschrijving.

Zwermregulering en afleggers maken:
In mei en juni zal, zonder ingrijpen, een gezond en vitaal bijenvolk in zwermstemming komen. Ongeveer anderhalve week later zal de oude moer met de helft van de bijen de kast uitlopen en op de vleugels gaan. De meeste imkers zullen er niet voor kiezen een volk op deze ongecontroleerde wijze te laten splitsen en ingrijpen voordat de helft van het volk zich in een boom, aan de dakgoot of elders tot een tros gevormd heeft.

 

Om het spontaan zwermen uit te stellen of zelfs te voorkomen heeft de imker een aantal mogelijkheden.

Zwermregulering

 1 Uitstellen van het zwermen:

 1.1 Wegnemen van bijen en broed uit het volk.

De oorzaak van het zwermen is een onevenwichtige situatie tussen het aantal bijen en de koningin. Een effect dat versterkt wordt doordat er grote hoeveelheden gesloten broed in het volk zijn die binnenkort zullen uitlopen en een explosie aan jonge bijen zullen veroorzaken. Jonge bijen die werkeloos moeten toezien daar er onvoldoende larven zijn die gevoerd moeten worden en bouwen is er ook niet bij.

Het tijdig weg nemen van gesloten broed met opzittende bijen, voordat de moercellen belegd worden, voorkomt een explosie aan jonge bijen en stelt het zwermen uit. Zo nodig kan dit een week later herhaald worden totdat de imker besluit te kiezen voor het maken van een kunstzwerm. Maximaal worden dan per keer/week 2 broedramen weg genomen.

Drie vragen om even bij stil te staan

  • Om welke reden kiest de imker er voor om het zwermen nog even uit te stellen?
  • Wat is het effect van de nieuw ingehangen ramen?
  • Hoe kunnen de uitgenomen ramen met broed en bijen benut worden?

 

1.2 Wegnemen van vliegbijen ( kaal vliegen)

Als ‘te veel bijen bij de koningin’ het probleem veroorzaakt, dan is het ontnemen van  vliegbijen aan het volk een mogelijke maatregel om het zwermen uit te stellen. Het effect van kaalvliegen is een tijdelijk opdroging van de nectar- en stuifmeelstroom in het volk. Er worden dan met spoed nieuwe vliegbijen gerekruteerd. Dat geeft ruimte binnen de kast, doorschuiven van taken en de verminderde aanvoer remt even de productiviteit van de koningin af. Beide effecten vertragen de zwermstemming, maar helaas ook de productiviteit van het volk.

Situatie 1

kasten naast elkaar

 

 

 

 

 

 

 

 

De vliegbijen uit de kast met de rode deksel vliegen nu af op de kast met de gele deksel.

 

1.3 Voorkomen van overbevolking

Bij de vorige maatregelen gaat het om ingrepen die net op tijd het tij moeten keren. Op tijd zijn is daarbij van groot belang. Als er eenmaal doppen zijn belegd valt er niet meer te sturen. De zwermlust zet dan gewoon door. Alleen met het maken van een kunstzwerm kan het spontaan afkomen van een natuurzwerm dan nog voorkomen worden.

Er zijn ook zwermvertragingsmethoden die veel effectiever zijn. Deze zijn gebaseerd op broed beperkende maatregelen waardoor overbevolking niet optreedt en een volk niet of veel later in de zomer in zwermstemming komt. Deze methode heeft zowel voor- als nadelen.

 

1.4 doppen weg breken

Een hardnekkige slechte gewoonte is het weg breken van moerdoppen, met de gedachte dat dit de zwermlust wegneemt. De doppen zijn niet de oorzaak van het ontstaan van de zwermlust, dus verhelpt het wegnemen ook niet het afkomen van de zwerm. Het volk blijft met of zonder doppen in zwermstemming waardoor focus op het halen van nectar langer uitblijft. Het afkomen van een zwerm, ondanks de weg gehaalde doppen, heeft menig imker met schade en schande geleerd dat dit geen methode is. Doe het niet het brengt niets!

Opmerking: Er zijn streng geselecteerde teeltlijnen van zwerm trage bijenrassen zoals bv Buckfast, waar de volken met een P moer zich laten ontmoedigen door het weg nemen van koninginnendoppen. De zwermlust kan dan tijdelijk of soms in het geheel vergeten worden. Dit is een onnatuurlijke situatie, immers een volk wat zich niet vermenigvuldigd heeft geen toekomst. Denk niet dat deze uitzonderlijke situatie op je eigen bijen van toepassing is, en leer gewoon een degelijke manier om, om te gaan met de zwermlust van je volk. Het zegt iets over je bekwaamheid als imker.

  • Bedenk een methode hoe broed beperkende maatregelen uitgevoerd kunnen worden?

 

2 Het verhinderen van het zwermen

 

2.1 Het wegnemen van de koningin.

Het wegnemen van de koningin in een volk dat duidelijk de aanloop neemt tot zwermen, verhindert weliswaar op dat moment het spontaan zwermen, maar het effect ervan is van zeer korte duur. Ergens tussen een week of 13 dagen (afhankelijk van  hoever het volk was in haar zwermontwikkeling zullen er jonge koninginnen geboren worden.  Deze jonge onbevruchte moeren zullen de zwermen ‘aanvoeren’.

Het doppen breken zodra er een tuter en/of kwakers gehoord worden is, in die situatie, ook al niet afdoende.

De oorzaak: te veel bijen bij een koningin en een massa gesloten broed die op uitlopen staat, is niet opgelost. De zwermlust blijft bestaan. Bruidszwermen zijn het resultaat, de slechtste optie voor volk en imker!

 

2.2 Afsplitsen van de koningin en een deel van de bijen (koninginnenaflegger)

Bij een natuurzwerm verlaat een deel van het volk, samen met de oude koningin de kast. Bij de kunstzwerm die we ‘koninginnenaflegger’ noemen bootsen we deze situatie na.

Het verschil is dat de samenstelling van het nieuwe volk (door afvliegen) waarschijnlijk iets anders zal zijn dan bij een natuurzwerm. Ook nemen de bijen niet eerst voedsel op. Dit is de een goede en meest natuurlijke manier om het spontaan zwermen te voorkomen.

 

2.3 Doden van de oude moer.

Bij het doden of wegnemen van de oude moer ontstaat de situatie als genoemd bij 1.1

Het is beslist geen zwermverhinderingsmethode. Het lost niets op het brengt het volk en de imker achterop.

Er zijn momenten in het leven van een bijenvolk dat de moer gedood wordt omdat ze niet meer voldoet. Dat heeft verder niets van doen met zwermverhindering. Dit staat dus onjuist vermeld bij dit hoofdstuk in het boek.

 

2.4 Afsplitsen van koningin met bijen of van broed met bijen.

Als de zwermlust waarneembaar is, is het maken van een kunstzwerm de enige oplossing om spontaan zwermen te voorkomen. We kennen daarvoor twee methoden.

 

De koninginnenaflegger:

1e De koningin en een deel van de bijen krijgen een nieuwe kast op een nieuwe plek.

Bij het afsplitsen van koningin en bijen, is de voedsel situatie een punt van aandacht. Het meegeven van een raampje voer of beter nog het geven van een bakje suikerwater zorgt dat het volk niet verhongerd als de dracht er even niet is. Verder kan kastbinding van het afgesplitste volk een probleem zijn waar eventueel aanvullende maatregelen voor genomen kunnen worden.

 

De broedaflegger:

2e Alle ramen met broed, of een gedeelte van de broedramen, met een deel van de bijen, krijgen een nieuwe kast op een nieuwe plek.

Bij het afsplitsen van broed en bijen uit de zwermlustige kast is een prima methode, echter zorg er voor dat er geen gesloten broed bij de koningin overblijft anders kan de varroamijt niet adequaat bestreden worden in deze periode.

Verder zijn er varianten te bedenken op dit principe, maar daar wordt het niet anders van.

 

2.5 Tot slot:

Soms bedenken imkers zelf methoden waarvan ze verwachten dat ze effect hebben op het zwermen. Als daarmee niet de wezenlijke oorzaak van de zwermlust (geen evenwicht meer tussen het aantal bijen, broed en de koningin) aanpakt wordt, zal het weinig succesvol zijn. Het brengt veelal het volk en de imker in een ongewenste situatie.

 

 

 

3 Voorkomen van het wegvliegen van zwermen

 

3.1 Het vangen van de koningin

Een afgekomen zwerm vliegt terug op de kast als de koningin niet meekomt met de zwerm. Dit ontstaat bij een geknipte koningin. Een methode om het kwijt raken van de zwerm te voorkomen is het vangen van de koningin tijdens het uitlopen van de zwerm. Voor imkers die geen koningin kunnen vinden en niet thuis zijn is er een vangtoestel ontwikkeld wat in de zwermtijd gebruikt kan worden. Het afvangen van de koningin is niet het eind van het verhaal. De imker moet daarna als nog een kunstzwerm maken.

 

3.2 Het knippen van een vleugel

Het knippen van een vleugel van de koningin berust op het zelfde principe als het vangen van de koningin tijdens het zwermen. Het verschil is echter dat de koningin verloren gaat. De imker moet ook nu aan de slag om te zorgen dat er geen bruidszwermen ontstaan doordat de eerst geboren koningin opgezadeld wordt met een volk wat niet het ’gevoel’ heeft gezwermd te hebben.

  • Bedenk wat je als imker moet doen als de koningin in de val zit of verloren is gegaan.

 

Aanwijzing: Het zwermrijpe volk blijft in zwermstemming als de oude moer verloren is gegaan en er geen evenwicht is gekomen tussen het aantal bijen en de (jonge) ‘troonopvolgster’. Dat komt natuurlijk goed als de imker niets doet. De eerst geboren koningin vliegt met de helft van het volk dan als eerste zwerm af en er zullen er nog vele volgen met de 2e, 3e enz. geboren moeren.

Bij het doppen breken tgv tuter en kwakers  is het evenwicht in deze situatie nog steeds niet hersteld en voltrekt zich boven staande terwijl er nog maar één jonge moer aanwezig is.

De imker moet dus in actie komen om beschreven situatie te voorkomen. ( bruidszwermen)

 

4 Het maken van afleggers

Algemeen:

Afleggers zijn nieuwe volken die afgesplitst zijn van het hoofdvolk. Ze krijgen bij voorkeur een nieuwe schone kast met zoveel mogelijk schone ramen op een nieuwe plek. Zo kunnen ze een goede en schone start maken. In deze afleggers zal altijd een broedloze situatie ontstaan zodat er goed een varroabehandeling uitgevoerd kan worden.

Afleggers, of te wel kunstzwermen, maken we uitsluitend als het volk laat zien dat het zwermplannen heeft. In sommige stromingen in imkerland wordt dit ook wel een vóórweggenomen zwerm genoemd, wat misschien iets duidelijker aangeeft op welk moment de kunstzwermen gemaakt moeten worden.

 

4.1 De koninginnenaflegger:

De koninginnenaflegger lijkt zoals al eerder genoemd, het meest op de situatie die ontstaat bij het natuurlijk zwermen. Een deel van het volk, ‘kiest’ samen met de koningin, zich af te splitsen van het hoofdvolk.

 

Werkvolgorde bij het maken van de kunstzwerm:

  • Zet een schone zesramer met 4 ramen kunstraat en 2 sluitblokken klaar om de kunstzwerm in te maken. Steek een koninginnenkooitje in je imkerspak.
  • Zoek in het hoofdvolk de koningin op, neem haar van de raat en bewaar haar even in een koninginnenkooitje.
  • Veeg of schud minimaal 5 broedramen bijen af in de zesramer, hang als ze er zijn broedloze kantramen met de opzittende bijen, voer en stuifmeel over in de zesramer. Hang de 4 ramen kunstraat in het midden van het kastje. Wacht even tot de bijen tussen de ramen omhoog komen en laat de moer tussen de ramen inlopen.
  • Sluit de deksel en geef het nieuwe volk een nieuwe plek op de stal of elders.
  • Behandel de kunstzwerm binnen 9 dagen met oxaalzuur/water oplossing en zorg dat het volkje niet verhongerd door er een bakje met suikerwater op te zetten. (1:1)
  • Na 4 tot 6 weken zal het volk uit de zesramer zijn gegroeid en overgezet moeten worden naar een grotere kast. Let op de verdere ontwikkeling van het volk.

 

Hoofdvolk                                                     Hoofdvolk                              Kon. aflegger

 

  

Blijft op plaats A                   Aflegger naar plaats B

 

In de cursus wordt dit        

plaats A                                      volk opgesplitst in 2 zesramers              (aflegger is broedloos)  

 

 

 

Opmerking: De kunstzwerm moet ongeveer de helft van het aantal bijen uit het hoofdvolk krijgen als we de natuurzwerm willen nabootsen. Doe dus niet te zuinig en houd rekening met de nieuwe plek van het volk. Als het volk op de bijenstand blijft zullen er bijen afvliegen. In dat geval moet de kunstzwerm iets zwaarder gemaakt worden om te zorgen dat het hoofdvolk ‘weet’ dat het ‘gezwermd’ heeft.

 

De kunstzwerm is een compositie van wat de imker er van maakt en niet een natuurlijke selectie zoals bij de natuurzwerm. Dat geldt ook voor de plek die ze van de imker krijgen. De kastbinding moet nog ontstaan. Het twee dagen gesloten wegzetten van de kast op een koele plek in een kastje met bodemventilatie zorgt voor kastbinding. Hetzelfde kan bereikt worden door even twee dagen een stukje moerrooster voor de vliegopening te bevestigen zodat een ‘vlucht’ poging verijdeld kan worden. De kast kan dan gelijk op de juiste plek geplaatst worden en de vliegplank kan open blijven. Direct voeren na het maken van de kunstzwerm zorgt ervoor dat er snel raten uitgebouwd worden en de koningin gestimuleerd wordt om aan de leg te gaan. Dan is het gevaar voor dat het volkje gaat zoeken naar een nieuwe betere plek al snel ‘vergeten’. Vergeet niet om tijdens het voeren de vliegopening te versmallen om roverij te voorkomen.

 

 

 

 

Werkzaamheden in het hoofdvolk. (ook wel afgezwermde volk genoemd)

  • Het hoofdvolk mist de koningin, de helft van de broeders en zusters en twee kantramen. De productiviteit van het volk is voorlopig even voorbij. De honingbak kan er af en er kan geslingerd worden ook moeten er twee sluitblokken of eventueel uitgebouwde ramen ingehangen worden.
  • In de overgebleven broedbak(ken) zit nog heel veel broed dat de komende weken gaat uitlopen, net zoals de moerdoppen die op de ramen zitten.
  • Schat in wat de leeftijd van de doppen is en bepaal op welk moment er geluisterd moet worden naar een tuter en kwakers.

 

Opmerking: Indien het tijdstip voor luisteren en doppen breken moeilijk is in te schatten of wanneer er geen ruimte in de agenda is om hier veel tijd aan te besteden, is er een alternatief.

 

Na het maken van de kunstzwerm worden dan alle doppen uit het volk weggenomen en zal het volk ervoor moeten kiezen om redcellen te maken. De imker weet dan dat er over 13 dagen jonge moeren zijn, luistert ‘s avonds aan de kast, breekt dan alle doppen open en laat een aantal moeren inlopen.

Redcellen zijn kleiner dan natuurlijke zwermcellen en worden makkelijker over het hoofd gezien door de imker. De kans om een dop te missen is niet denkbeeldig. Een nazwerm is dan het gevolg.

 

  • Laat een aantal jonge moeren inlopen als er een tuter en kwakers te horen zijn en neem de rest van de rijpe en nog niet rijpe moerdoppen weg om nazwermen te voorkomen.
  • De jonge moer die overblijft na de natuurlijke selectie, zal binnen een week op bruidsvlucht gaan en mogelijk na een week (soms wat later) aan de leg zijn gegaan. Dit is het moment om het volk te controleren en te besproeien met een oxaalzuur/ water oplossing om de varroamijt aan te pakken. Het is belangrijk dat de koningin aan de leg is maar het broed mag echter nog niet gesloten zijn om zo een maximaal effect te verkrijgen.
  • Zodra de zomerdracht er is kan de honingbak weer geplaats worden en is het volk klaar voor de volgende productieronde en treedt de consolidatie fase in. Het volk zal niet meer zwermen met deze jonge moer maar zich voorbereiden op de sprong over de winter. Het aanleggen van een voedselvoorraad is daar essentieel in.

 

Opmerking: Tijdens het wachten op het aan de leg gaan van de moer laten we het volk met rust. Wel moeten we ook hier het gewicht van de kast bewaken. In deze periode is er weinig dracht en is het volk niet erg actief. Een bakje suikerwater kan vaak nodig zijn om verhongeren te voorkomen en het volk een vliegende start te geven. Denk aan het gevaar van roverij.

 

 

 

4.2 De broedaflegger en verzamelbroedaflegger:

 

De broedaflegger is een kunstzwerm die bestaat uit het gehele of gedeeltelijke broednest van het hoofdvolk met de daarop zittende bijen maar zonder koningin! Ze krijgen een nieuwe behuizing op een nieuwe plek.

 

 

Hoofdvolk                               Hoofdvolk                                          Broedaflegger(s)

 

 

 

 

Plaats  A                           Blijft op plaats A                               Komt of komen op plaats B

                                         

 

 

Opmerking: Indien er slechts een gedeelte van het broednest gebruikt wordt om een kunstzwerm te maken, zorg dan dat al het gesloten broed wordt afgenomen. Lukt dat niet, dan wordt het hoofdvolk niet (gesloten) broedloos. Wat betreft het oplossen van de zwermlust is dat prima. Voor het aanpakken van de varroa in het hoofdvolk is deze situatie echter niet gewenst.

Mierenzuur kan wel gebruikt worden om de varroamijten aan te pakken, maar dan kan het volk niet meer als productievolk ingezet worden in het lopende jaar. Oxaalzuur in welke toepassing dan ook zal geen effect hebben in het broednest, daar waar juist de meeste mijten zitten.

Gebruik deze methode dus liever niet, behalve als al het gesloten broed in de kunstzwerm(en) gebruikt kan worden en het hoofdvolk daarmee dus broedloos wordt. Alleen nog wat ramen openbroed in de kunstzwerm is ook geen probleem daar dan de oxaalzuurbehandeling wel effectief uitgevoerd kan worden.

 

 

Werkvolgorde bij het maken van een broedaflegger of verzamel broedaflegger

  • Zet de gesloten zesramer(s) klaar waar de broedaflegger(s) in gemaakt worden. Zoek de koningin op in het hoofdvolk en bewaar haar in een koninginnenkooitje.
  • Neem alle of een gedeelte van het broednest uit het hoofdvolk. Dat zijn per 6 ramer bijvoorbeeld 4 ramen met  opzittende bijen uit het hoofdvolk, schud er eventueel nog 1 of 2 ramen bijen bij. Voeg een voerraam of sluitblokken bij en sluit de deksel.
  • De moer in het kooitje gaat terug in het hoofdvolk, de uitgenomen ramen worden vervangen door raampjes met kunstraat en de deksel wordt gesloten.
  • Geef de gemaakte kunstzwerm ( broedaflegger) een nieuwe plaats op de stand en geef het volkje de volgende dag wat suikerwater. Een gedeelte van de bijen zal zijn teruggevlogen, vandaar de 1 of 2 extra afgeslagen ramen zodat er voldoende verzorgende bijen overblijven.
  • Afhankelijk van de leeftijd van de doppen die op de ramen zitten zullen er tussen een week en 13 dagen nieuwe koninginnen in de zesramer worden geboren. Een alternatieve werkwijze is het wegbreken van de moerdoppen tijdens het maken van de aflegger. De aflegger zal dan redcellen aanzetten die na 13 dagen rijp zijn.
  • Luister ‘s avonds enkele keren bij de kast totdat er een tuter en kwakers gehoord worden. Laat enkele moeren inlopen en breek de overige doppen weg. Er zullen nu geen nazwermen ontstaan.
  • Controleer na 2 weken of de moer aan al de leg is, herhaal de inspectie eventueel een week later nogmaals en geef oxaalzuur/water met de plantenspuit zodra er broed gevonden wordt. Wacht niet tot het broed gesloten is met de uitvoer van de behandeling. Bewaak de voedselsituatie van het volk.

 

Opmerking: De kunstzwerm is er klaar voor om uit te groeien tot een volledig volk. Let er op dat er geen voedseltekort ontstaat, het volk heeft nog niet veel reserves opgebouwd.

Het hoofdvolk zal veelal in de praktijk niet opgesplitst worden in meerdere broedafleggers, waar door ze niet broedloos wordt en daardoor niet behandeld kan worden met oxaalzuur/water oplossing. De kans dat de varroadruk te hoog wordt is zeer waarschijnlijk.

Het hoofdvolk, zal afhankelijk van de hoeveelheid overgebleven broed weer snel op krachten komen en ingezet kunnen worden op de zomerdracht. Stel met de poedersuikermethode vast hoe de varroadruk zich ontwikkelt en grijp in als dat nodig is. Het volk is daarna niet meer inzetbaar op de zomerdracht door het effect van mierenzuur op de nog te oogsten honing.

 

 

Werkzaamheden in het hoofdvolk. (ook wel afgezwermde volk genoemd)

  • De koningin die in een kluisje bewaard is tijdens het maken van de KZ kan terug in het hoofdvolk, afgezwermde volk genoemd.
  • De uitgenomen ramen worden vervangen door kunstraat aangevuld met 2 sluitblokken, de deksel gesloten.
  • Als door het maken van de kunstzwerm het hoofdvolk broedloos is geworden moet binnen 9 dagen de oxaalzuur/wateroplossing gesproeid worden.
  • De honingbak kan geslingerd worden.
  • Het sterk gedecimeerde volk kan in voedselnood komen, voedselhulp zal zeer welkom zijn om de kunstraat uit te bouwen en hongersnood te voorkomen.
  • Verklein het vlieggat om roverij te voorkomen
  • Afhankelijk van de omstandigheden kan het volk weer als productie volk ingezet worden als het voldoen sterk geworden is.

 

4.3 De verzamelbroedaflegger

De verzamelbroedaflegger is een mix van broedramen van verschillende volken met de daar op zittende bijen zonder de koningin. De verzamelbroedaflegger ontstaat veelal door van verschillende volken (die tegen de zwermstemming aanlopen) steeds 2 raampjes af te   nemen en samen te voegen in een zesramer. Het is voor de betreffende hoofdvolken een zwermverhinderingsmethode. In de zesramer trekken de bijen redcellen aan. De rest van de methode is zoals bij de andere kunstzwermen. Verzamelbroedafleggers zijn ideaal. Ze zijn op zeker moment broedloos en dus makkelijk te verschonen, lopen voor op de andere kunstzwermen en zijn dus eerder inzetbaar op de zomerdracht of als reservevolken te gebruiken.

 

Raadsel:

In onderstaand plaatje is een deel van het gesloten broed uitgekozen om mee te experimenteren. 100 gesloten broedcellen worden aangeprikt.

(Pintest), wat is daar de bedoeling van?